Enclavewandeling in Baarle

Baarle-Hertog en Baarle-Nassau vormen samen een van de meest gecompliceerde grenssituaties ter wereld met maar liefst 30 enclaves. Een enclave is een stuk grondgebied van een bepaald land dat volledig omringd wordt door het grondgebied van een ander land. Deze enclavesituatie waarin stukjes grondgebied van België in Nederland liggen en omgekeerd, heeft een fascinerende geschiedenis en leidt tot unieke situaties en anekdotes. Tijdens de Enclavewandeling kan je kennismaken met deze boeiende maar soms ook grappige situatie.

Enclavewandeling in Baarle

De Enclavewandeling in Baarle-Hertog en Baarle-Nassau is 4 kilometer lang. Tijdens de wandeling steek je tientallen keren de Belgisch-Nederlandse grens over, vaak zelfs zonder het goed en wel te beseffen. De route staat aangegeven met een markering op de grond maar je kijkt er vaak over dus hier kan je de wandelroute downloaden.

De route start aan het bezoekerscentrum van Toerisme Baarle (Singel 1 – Baarle-Nassau) waar je ook een gratis wandelkaart kan meenemen. Ook al heb je geen kaart nodig, is het toch aangeraden om langs te gaan bij het bezoekerscentrum want je kan er een chronologisch overzicht bekijken van de geschiedenis van de enclaves.  

Geschiedenis van de enclaves

De complexe enclavestructuur dateert al uit de middeleeuwen. In 1198 schonk Hertog Hendrik I van Brabant niet-ontgonnen gronden in Baarle aan de Heer van Breda. De reeds ontgonnen gronden hield hij in eigen bezit. De geografische spreiding van deze gronden vormt de oorsprong van de latere enclavesituatie.

Rond 1360 komt het deel van Hertog Hendrik I bij het land van Turnhout. De grens van de twee heerlijkheden Turnhout en Breda loopt dwars door beide Baarles: Baarle-Hertog en Baarle-onder-Breda. In 1403 wordt de graaf van Nassau de nieuwe heer van Breda waardoor de naam wijzigt naar Baarle-Nassau.

Wanneer in 1648 Nederland erkend wordt tot soevereine staat loopt er opeens een landsgrens tussen Nederland en de Zuidelijke Nederlanden (België) dwars doorheen de twee Baarles. Dit leidde tot de huidige toestand waarbij Baarle-Hertog (België) en Baarle-Nassau (Nederland) als een soort lappendeken door elkaar heen liggen. Er is meerdere malen geprobeerd om deze grillige enclavesituatie op te heffen, maar zonder resultaat.

Na de Belgische onafhankelijkheid werden de rijksgrenzen vastgelegd behalve de situatie in Baarle. Pas in 1974 werd dit gat in de Belgisch-Nederlands grens gedicht en het duurde zelfs tot 1995 wanneer de enclavegrenzen ook erkend werden tot rijksgrenzen. Een ware processie van Echternach!

Gevolgen van de enclaves

Door de eeuwen heen hebben de inwoners van Baarle geleerd om te gaan met hun unieke situatie. In de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw was de grens vooral van belang voor douane- en belastingkwesties. Tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog werd de grens nog belangrijker, aangezien het verschil in bezetting tussen België en Nederland invloed had op de inwoners. De Nederlandse delen waren neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog, terwijl België bezet was door Duitsland.

Een belangrijk moment vond plaats in de jaren tachtig toen de Europese Gemeenschap groeide en de grenzen tussen de lidstaten minder streng werden. Dit maakte de enclaves minder problematisch en de bewoners konden gemakkelijker tussen de verschillende delen reizen en handel drijven.

Tegenwoordig is de situatie in Baarle-Hertog en Baarle-Nassau zowel een toeristische attractie als een dagelijkse realiteit voor de inwoners. De enclaves zijn duidelijk gemarkeerd met grensstenen en soms met metalen strips in de straten en trottoirs. Je kan ook aan de hand van de huisnummers of de stickers op lantaarnpalen vaak zien in welk land je bent.

Grappige anekdotes

De enclavesituatie leidt vaak tot hilarische en unieke verhalen:

Zo loopt de landsgrens dwars door het gemeentehuis van Baarle-Hertog. Naast een bouwvergunning in België moest men voor amper 53 vierkante meter oppervlakte ook een Nederlandse bouwvergunning aanvragen. Op de bovenverdieping loopt de grens dwars door de Raadzaal. Tijdens een huwelijk moet men er op letten dat de ondertekening van de huwelijksakte op Belgische grondgebied verloopt. Op het gelijkvloers is het politiekantoor gevestigd waar Belgische en Nederlandse agenten werken. Aangiftes en verhoren kunnen zo plaatsvinden in het juiste landsdeel.

In 1904 werd de melkfabriek De Hoop gebouwd. De fabriek was een groot succes en werd verschillende keren uitgebreid en herbouwd. Er werd namelijk enorm veel boter geproduceerd doordat er veel boter gesmokkeld werd van Nederland naar België.

De voordeur van een huis bepaalt tot welk land het behoort. Eén van de enclavegrenzen loopt dwars door de voordeur van een huis aan het plein Loveren waardoor het twee huisnummers heeft: een Belgisch (nr 2) en een Nederlands (nr. 19). Je kan de verwarring bij postbezorgers en leveranciers wel indenken! In 1939 werd dit huis trouwens bezet door Nederlandse militairen. De bedden en burelen moesten toen van plaats veranderen omdat ze wel in België mochten slapen, maar niet werken.

Toen de exacte grenzen in 1995 vastgelegd werden, bleek dat de voordeur van een Belgisch huis toch net op Nederlands grondgebied lag. De bewoonster weigerde echter om de Nederlandse nationaliteit aan te nemen en verplaatste de voordeur met het naastgelegen raam zodat ze toch Belgische kon blijven.   

Tijdens Wereldoorlog I werd België bezet door Duitsland, terwijl Nederland neutraal was. De Belgische enclaves in Baarle-Hertog waren omgeven door Nederlands grondgebied en werden hierdoor niet bezet. Het Belgische leger maakte gebruik van deze situatie om er de zendmast MN7 op te stellen die spionageberichten verstuurde en Duitse zenders kon verstoren. Duitsland durfde het niet te bombarderen uit vrees om Nederlands grondgebied te raken.

Zo was er vroeger een bankgebouw op de hoek van de Bredaseweg en Hoogbraak. De landsgrens liep door het gebouw en nadat het gebouw verkocht werd heeft men een geheime gang ontdekt naar de Belgische en Nederlandse kluizen.

De grens liep ook dwars door het voormalige café ’t Hoekske. De grens liep door de biljarttafel waardoor de biljartballen van het ene land naar het andere rolden. Bij verkoop van gronden die in beide landen lagen, zette men een tafel op de grens zodat de twee notarissen elk in hun eigen land de akte konden ondertekenen.

Baarle-Hertog en Baarle-Nassau zijn een voorbeeld van hoe historische omstandigheden en menselijke creativiteit een unieke geografische en sociale situatie kunnen creëren. De enclaves trekken jaarlijks veel toeristen die gefascineerd zijn door de complexiteit en de unieke sfeer van het gebied. Voor de inwoners zijn de praktische uitdagingen en humoristische situaties een dagelijkse werkelijkheid waardoor de enclaves niet alleen een historisch maar ook een levendig hedendaags fenomeen blijven.

Wat te doen in de omgeving

De voormalige spoorwegverbinding tussen Turnhout en Tilburg, ook wel het Bels Lijntje genoemd, loopt dwars door Baarle en is omgevormd tot fietspad. Vanuit Baarle kan je dus zowel naar Turnhout (13km) als Tilburg (16km) fietsen. Wanneer je richting Turnhout fietst kom je op de grens met België het voormalige grensstation Baarle-Nassau-Grens / Weelde Etat tegen. Het stationsgebouw is ondertussen gesloopt, maar de kopeinden zijn wel behouden. Hier vind je ook het Spoorhuis terug, een lunch- en evenementenlocatie die gehuisvest is in een voormalige douaneloods.

Naast Turnhout en Tilburg kan je in de omgeving ook een bezoek brengen aan de abdij van La Trappe, Hoogstraten en de kolonie in Wortel.

Verblijf je langer in de streek en zoek je nog een slaapplek? Hier vind je tips om te overnachten in Baarle.