Aan het begin van de negentiende eeuw leefden veel mensen in armoede. In 1818 werd de Maatschappij van Weldadigheid door de Verenigde Nederlanden opgericht met als doel armoede te bestrijden. Er werden zeven landbouwkoloniën opgericht waarvan vijf in de Noordelijke Nederlanden (het huidige Nederland) en twee in de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België). Op Belgisch grondgebied gaat het om de Koloniën in het Kempense Merkplas en in Wortel, een deelgemeente van Hoogstraten.
Er werden grote aantallen mensen in armoede naartoe gestuurd om aan landbouw te doen, naar school te gaan en discipline te leren. Het was een experiment in sociale hervormingen en er waren zowel vrije als onvrije kolonies. In de onvrije kolonies werden landlopers en bedelaars gedwongen opgenomen.
In 1993 werd de wet op de landloperij in België afgeschaft. Ondertussen zijn de landlopers verdwenen, maar de gebouwen en het landschap herinneren nog steeds aan de koloniën. Het landschap met zijn typische rechte dreven is zelfs beschermd. Een bezoek aan de twee Belgische kolonies die niet ver van mekaar liggen leek me dan ook de moeite waard.
Bezoek aan Merksplas-Kolonie
Merksplas-Kolonie was de zevende en laatste kolonie die werd opgericht in 1825. Er heerste een onvrij en streng regime. Wanneer je op de site aankomt vallen meteen de imposante monumentale gebouwen op. De voormalige varkensstal van de Grote Hoeve is gerenoveerd tot bezoekerscentrum. Je kan er op een interactieve manier het verhaal ontdekken van de kolonies van Merksplas en Wortel.
Het is ook het ideale startpunt om een wandeling doorheen het landschap te maken. Ik stippelde deze wandeling uit via de bekende wandelknooppunten:
Wandelroute (7,5km): 51 – 52 – 54 – 55 – 66 – 64 – 63 – 62 – 61 – 69 – 70 – 10 – 74 – 71 – 72 – 50 – 51
Start: parking Kapelstraat in 2330 Merksplas
Na een bezoek aan het bezoekerscentrum (knooppunt 51) passeerde ik langs enkele indrukwekkende open schuren (knooppunt 52). Even verderop kwam ik langs het monument ter nagedachtenis van John William Harper, die mee instond voor de bevrijding van Merksplas-Kolonie in 1944. Daarna ging de wandelroute langs de ringwal die rond de ganse site loopt.
Onderweg passeerde ik langs de grote dreven en had een beetje geluk dat ik de kudde schapen tegenkwam die instaan voor de begrazing van het domein. Tijdens de route word je ook regelmatig getrakteerd op prachtige weidse uitzichten.
De wandelroute gaat dwars door de landlopersbegraafplaats (tussen knooppunt 66 en 64). Drie percelen zijn ingericht als begraafplaats waar in totaal meer dan 6.000 personen begraven liggen. Bij sommige graven staan witte kruisjes met enkel een nummer en geen naam.
Na knooppunt 63 passeerde ik langs enkele visvijvers om vervolgens weer aan de ringwal uit te komen. Na het oversteken van de autoweg gaat de route nog even verder langs deze ringwal om dan een omweg te maken naar het Biesven (knooppunt 10). Je kan hier even genieten van het mooie uitzicht op het water vanop het bankje.
Vervolgens gaat de route verder langs indrukwekkende dreven. Onderweg passeer je nog langs Plantentuin De Kleine Boerderij die ondergebracht is in de voormalige straflandbouwschool van Merksplas-Kolonie. Deze tuin met bijzondere plantencollecties kan je ook bezoeken.
Het einde van de wandeling gaat nog langs de voormalige gevangeniskapel. Dit grote monumentale gebouw is momenteel in gebruik als evenementenlocatie. Het gebouw is volledig onderkelderd en de kelder is ingericht als gevangenismuseum.
Hiermee is de wandeling ten einde. Als je honger of dorst gekregen hebt, breng dan zeker een bezoek aan brasserie Colonie 7 naast het bezoekerscentrum.
Bezoek aan Wortel-Kolonie
Wortel-Kolonie was de vijfde kolonie en werd opgericht in 1822. Het was een vrije kolonie voor arme gezinnen en had dus een minder streng regime dan de kolonie in Merksplas. In 2021 werd het cultuurlandschap van Wortel-Kolonie opgenomen op de Unesco werelderfgoedlijst.
Ook hier stippelde ik een wandeling uit via de wandelknooppunten:
Wandelroute (6,7km): 1 – 18 – 19 – 4 – 5 – 57 – 62 – 6 – 89 – 88 – 10 – 12 – 13 – 14 – 1
Start: parking Kolonie 41 in 2323 Hoogstraten (Wortel)
Naast de gebouwen van de voormalige kolonie kom je tijdens deze wandeling geen huizen tegen. Bossen, heidegebieden, weidse uitzichten en prachtige dreven wisselen mekaar af. Het is een ideale wandeling om tot rust te komen.
Je merkt het amper maar de route passeert zelfs even langs de Belgisch-Nederlandse grens tussen knooppunt 62 en 6. Even verderop aan het Brandven kom je langs de plaats waar in 1944 de Halifax LK865, een geallieerde bommenwerper, neerstortte.
Aan knooppunt 10 passeer je langs de landlopersbegraafplaats Wortel-Kolonie waar meer dan 1.500 personen begraven liggen. De begraafplaats ligt op een afgelegen plek midden in het bos. Ook hier zie je nog enkele witte kruisjes waarvan verschillende zonder naam.
Via de lange dreven kom je weer aan de gebouwen van Wortel-Kolonie. Iets drinken kan bij bezoekerscentrum De Klapekster en bij Den Bayerd.
Overnachten in Merksplas of Hoogstraten
Er zijn natuurlijk meerdere B&B’s en hotels waar je kan overnachten in Merksplas of Hoogstraten, maar om in het thema van de Koloniën te blijven is het misschien wel leuk om te overnachten op de site van Merksplas-Kolonie zelf! Bij Colonie 7 kan je overnachten in één van de zes authentieke gastenkamers.
Bezienswaardigheden in de omgeving van Merksplas en Hoogstraten
Verblijf je langer in de streek en ben je nog niet uitgewandeld? Dan kan ik je de nutteloze borden wandeling in Hoogstraten, het Trappistenpad in Westmalle en de kasteelwandeling in Vorselaar aanraden.